Pozorna umowa o pracę - czym jest?

W obrocie prawnym występują „umowy o pracę”, które zostały zawarte nie po to, żeby przedsiębiorca - pracodawca otrzymał od pracownika świadczenie w postaci pracy w zamian za wynagrodzenie. Strony często umawiają się, że praca nie będzie w ogóle świadczona, ale przy tym chcą osiągnąć inne cele np. świadczenie z ZUS, czy zaświadczenie o zarobkach do kredytu.

Pojęcie umowy o pracę

Treść umowy o pracę została wyznaczona brzmieniem art. 22 par. 1 kodeksu pracy. Zgodnie z nim, przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Cechy umowy o pracę odróżniające ją od innych form zatrudnienia to: dobrowolność, osobiste świadczenie pracy w sposób ciągły, podporządkowanie, wykonywanie pracy na rzecz pracodawcy ponoszącego ryzyko związane z zatrudnieniem i odpłatny charakter zatrudnienia (por. Baran Krzysztof W. (red.), Kodeks pracy. Komentarz, wyd. IV, WKP 2018).

Co to jest umowa pozorna

Oświadczenie złożone dla pozoru to czynność symulowana, polegająca na tym, że: 1) dokonaniu czynności prawnej towarzyszy próba wywołania u osób trzecich przeświadczenia, że zamiarem stron tej czynności jest wywołanie skutków prawnych objętych treścią ich oświadczeń woli (np. wobec naczelnika urzędu skarbowego czy notariusza strony pozorują zbycie prawa, podejmując – w razie potrzeby – pewne czynności, mimo że w rzeczywistości ich wolą jest wyeliminowanie skutków tej czynności prawnej); 2) między stronami musi istnieć tajne porozumienie, że te oświadczenia woli nie mają wywołać zwykłych skutków prawnych (porozumienie co do tego, że zamiar wyrażony w oświadczeniach woli nie istnieje lub jest inny niż ujawniony) (por. Ciszewski Jerzy (red.), Nazaruk Piotr (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Opublikowano: WKP 2019).

W przypadku umowy o pracę, pozorność polegała by na tym, że formalnie strony podpisały na papierze umowę o pracę i taką informację przekazały innym podmiotom np. Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, natomiast pomiędzy sobą umówiły się, że tak naprawdę pracownik nie będzie zobowiązany do wykonywania pracy, a pracodawca do wypłaty wynagrodzenia.

Skutki prawne umowy pozornej

W świetle przepisu art. 83 par. 1 kodeksu cywilnego, w zasadzie umowy pozorna jest nieważna. Zatem nie wywołuje skutków prawnych, już od samego początku. Wobec tego pracownik ani pracodawca nie nabywają żadnych praw z tego tytułu, w tym uprawnień z zakresu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych. Nie ciąża na nich także obowiązki, będące korelatem uprawnienia drugiej strony.

Negatywne konsekwencje pozornej umowy o pracę

Najczęściej negatywne konsekwencje spotykane są w przypadku uzyskania świadczeń z ZUS. Należy wtedy liczyć się z obowiązkiem ich zwrotu. ZUS wydaje dwie decyzje, w pierwszej orzeka, że „pracownik” nie podlegał określonym ubezpieczeniom, natomiast w drugiej nakazuje zwrot pobranych świadczeń wraz z odsetkami.

Dotkliwym skutkiem dla pracodawcy może być to, że właśnie on będzie zobowiązany do zwrotu świadczeń, które pobrał pracownik. Sąd Najwyższy stwierdził, że Organ rentowy może wybrać płatnika składek (tj. pracodawcę) jako podmiot zobowiązany do zwrotu świadczenia pobranego nienależnie przez świadczeniobiorcę (art. 84 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, tekst jedn.: Dz. U. z 2019 r. poz. 300 z późn. zm.) (por. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 r., III UZP 7/19). Oznacza to, że wcale nie musi dochodzić zwrotu pieniędzy od pracownika, a może od razu wystąpić z roszczeniem do pracodawcy, od którego zazwyczaj łatwiej je ściągnąć.

Jeżeli pozorny pracodawca wystawiłby pracownikowi nieprawdziwe zaświadczenie o zarobkach lub zatrudnieniu, które zostałoby przedłożone w banku, to musiałby się liczyć z odpowiedzialnością karną na podstawie przepisów art. 286 k.k. w zw. z art. 297 k.k., a nawet z obowiązkiem naprawienia szkody poniesionej przez bank tj. spłatą kredytu pobranego prze pracownika wraz z odsetkami i kosztami.