Umowa spółki cywilnej - jak wygląda?

W poprzednich wpisach poruszaliśmy już tematykę różnic pomiędzy spółką cywilną a spółką z o.o., w tym wskazywaliśmy wady i zalety poszczególnych rozwiązań. W niniejszym wpisie chcielibyśmy odnieść do tego, jak powinna wyglądać umowa spółki cywilnej i co ją wyróżnia od innych umów o współdziałanie.

Forma umowy

Ogólną regułą prawa jest zasada, że oświadczenie woli może być złożone w każdej formie, jeżeli z niego wynika wola wywołania określonych skutków prawnych, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. W odniesieniu do spółki cywilnej forma umowa została przewidziana w przepisie art. 860 § 2 kodeksu cywilnego, który stanowi, że umowa spółki powinna być stwierdzona pismem. W przypadku niezachowania tej formy umowa nie jest jednak nieważna, gdyż forma została zastrzeżona jedynie dla celów dowodowych (ad probationem).

Skutki niezachowania formy zostały określone w treści przepisu art. 74 § 1 k.c. Zgodnie z jego brzmieniem, zastrzeżenie formy pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej bez rygoru nieważności ma ten skutek, że w razie niezachowania zastrzeżonej formy nie jest w sporze dopuszczalny dowód z zeznań świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Jednakże mimo niezachowania formy pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej przewidzianej dla celów dowodowych dowód z zeznań świadków lub z przesłuchania stron jest dopuszczalny, jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę, żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą albo fakt dokonania czynności prawnej jest uprawdopodobniony za pomocą dokumentu.

Przepisów o formie dla celów dowodowych nie stosuje się w stosunkach pomiędzy przedsiębiorcami. Zatem nie będą miały także zastosowania, gdy umowę spółki cywilnej zawierają przedsiębiorcy. Inaczej jest w przypadku, gdy przedmiotem wkładu jest własność rzeczy, co do której przeniesienia wymagana jest forma szczególna pod rygorem nieważności. Sąd Najwyższy stwierdził, że wniesienie nieruchomości do majątku spółki cywilnej może nastąpić tylko w formie aktu notarialnego (por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2012 r., sygn. akt II CSK 182/12, LEX nr 1226451).

Treść umowy

Kontrakt zawarty pomiędzy stronami musi zawierać określone postanowienia, żeby mógł być uznany za umowę spółki cywilnej (essentialia negotii). Wskazane zostały one w przepisie art. 860 § 1 kodeksu cywilnego, który stanowi, że przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów.

Literalna wykładani treści tego przepisu wskazuje na to, ze w umowie spółki nie jest konieczne zapisanie postanowień, które zobowiązują wspólników do wniesienia wkładów, gdyż cel gospodarczy ma być osiągnięty poprzez działanie w sposób oznaczony, a zwrot „w szczególności” wskazuje na to, ze wniesienie wkładów jest jednym z działań, przez które może być osiągnięty wspólny cel gospodarczy (por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1998 r., sygn. akt II CKN 35/98, LEX nr 1215471).

Jednakże w doktrynie istnieje też pogląd przeciwny. Zgodnie z nim, osiągnięcie celu zakłada konieczność współdziałania wspólników. Nie jest dopuszczalna spółka cywilna całkowicie lub częściowo bezwkładowa (por. Ciszewski Jerzy (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, LexisNexis 2014).

Cel gospodarczy i pojęcie „działania w sposób oznaczony”.

Cel gospodarczy należy definiować szeroko, a więc jako dążenie do uzyskania korzyści materialnych w postaci zysku albo do osiągnięcia najwyższego – przy danym nakładzie środków – stopnia realizacji wyznaczonego zadania o charakterze majątkowym. Nie można ograniczać celu gospodarczego tylko do celu zarobkowego, lecz należy go utożsamiać raczej z ogólnie rozumianym motywem racjonalnego gospodarowania we wspólnocie, oznaczającym otrzymanie najlepszego efektu przy maksymalnej oszczędności środków. Nie zawsze realizacja wspólnego celu gospodarczego jest równoznaczna z prowadzeniem działalności gospodarczej rozumianej jako zawodowa, podporządkowana regułom opłacalności i zysku, charakteryzująca się powtarzalnością podejmowanych działań oraz stałym uczestnictwem w obrocie gospodarczym (por. Gudowski Jacek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom V. Zobowiązania. Część szczegółowa, wyd. II).

Działanie w sposób oznaczony interpretować je ściśle jako zachowanie czynne lub też nadać mu znaczenie szerokie, obejmujące również zachowanie bierne, polegające na powstrzymaniu się od pewnych działań. Można przyjąć szerokie rozumienie „działania” i objąć nim również zachowania bierne wspólników, w postaci na przykład powstrzymania się od prowadzenia określonej działalności, znoszenia używania dla celów spółki pomieszczeń czy urządzeń należących do wspólnika (por. Kidyba Andrzej (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część szczególna, wyd. II).

Nazwa spółki, przedmiot działalności, jej „siedziba” i inne postanowienia.

W umowie spółki należałoby również określić jej nazwę. Nie może być ona konstruowana tak, jak w przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, gdyż spółka cywilna nie jest przedsiębiorcą, nie posiada osobowości prawnej oraz zdolności prawnej. Przedsiębiorcami są wspólnicy spółki, którzy zawarli umowę. Jeżeli w skład spółki wchodzą osoby fizyczne jej nazwa powinna zawierać imiona i nazwiska wspólników z dodatkiem spółka cywilna. Mogą zostać obrane także dodatkowo inne oznaczenia, jeśli nie wprowadzając kontrahentów w błąd.

Spółka cywilna nie posiada siedziby, gdyż nie jest podmiotem praw i obowiązków, to tylko umowa pomiędzy wspólnikami.

Jeżeli wspólnicy zawarli umowę w celu wspólnego prowadzenia działalności gospodarczej powinni w jej treści oznaczyć zakres tej działalności. W stosunkach z osobami trzecimi wspólnicy spółki cywilnej nie są, z jednej strony, związani uzgodnieniami co do przedmiotu prowadzonej działalności, zapisanymi w umowie spółki, z drugiej zaś strony nie mogą się wobec osób trzecich powoływać na takie ustalenia.

Wynika to z faktu, że spółka cywilna wywołuje skutki tylko o charakterze wewnętrznym (między wspólnikami), natomiast w obrocie gospodarczym wspólnicy występują zawsze wyłącznie jako osoby fizyczne. Zawarcie zatem przez wspólników z osobą trzecią umowy, której przedmiot wykracza poza ustalony w umowie spółki cel gospodarczy (art. 860 § 1 k.c.), jest dla nich wiążące i w żaden sposób nie wpływa na ważność takiej czynności. (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 22 sierpnia 2012 r., sygn. akt I ACa 602/12, LEX 1217739).

W umowie spółki nie dopuszczalne jest postanowienie, że którykolwiek ze wspólników nie będzie otrzymywał udziału w zyskach, a partycypował tylko w stratach. Taki zapis pozostawałby w oczywistej sprzeczności z istotą spółki cywilnej.

W kwestii działalności konkurencyjnej, brak postanowień co do zakazu jej prowadzenia przez wspólników w stosunku do spółki nie oznacza, że którykolwiek z nich może ją prowadzić w nieograniczonym zakresie bez żadnych konsekwencji z tym związanych (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 26 listopada 2014 r., sygn. akt I ACa 877/13, LEX nr 1602877).

Umowa spółki cywilnej a inne kontrakty dotyczące wspólnego działania.

Orzecznictwo stoi na stanowisku, że nie ma podstaw do automatycznego kwalifikowania wszystkich umów o współdziałanie (lub podobnie nazywanych), jako umów spółki cywilnej. Uznanie konkretnej umowy za umowę spółki cywilnej jest możliwe wtedy, gdy można w niej dostrzec wszystkie cechy konstrukcyjne umowy spółki cywilnej (o nich wspomniano wyżej) (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 28 października 2016 r., sygn. akt I ACa 718/16, LEX nr 2337031).

Nie zawsze musi być spółką cywilną umowa konsorcjum, która polega na tym, że każda ze stron (konsorcjant) zobowiązuje się do określonego uczestnictwa w konsorcjum i do oznaczonego działania na jego rzecz, a tym samym na rzecz pozostałych konsorcjantów dla osiągnięcia celu, dla którego umowa została zawarta. Konsorcjanci zobowiązują się do działań i świadczeń zmierzających do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przyjętego przez konsorcjum, zobowiązując się tym samym do wspólnego działania. "Wspólność" celu gospodarczego jest podstawowym atrybutem konsorcjum (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 maja 2015 r., sygn. akt I ACa 29/15, LEX nr 1785898).

Można zawierać różne umowy o wspólne przedsięwzięcie (np. konsorcjum, kartel, syndykat, pool i tzw. umowy joint venture), istnieje także możliwość powołania spółki ad hoc, spółki cichej oraz tzw. podspółki. Nie ma natomiast podstaw do automatycznego kwalifikowania wszystkich umów o współdziałanie (lub podobnie nazywanych), w tym także zawieranych w postępowaniu zmierzającym do udzielenia i wykonania zamówienia publicznego, jako umów spółki cywilnej. Uznanie konkretnej umowy konsorcjalnej za umowę spółki cywilnej jest możliwe wtedy, gdy można w niej dostrzec wszystkie cechy konstrukcyjne umowy spółki cywilnej. Dla kwalifikacji konsorcjum jako spółki cywilnej nie wystarczy wskazanie na wspólny cel gospodarczy konsorcjum. Istotnym jest dostrzeżenie cech przedmiotowo istotnych dla umowy spółki cywilnej. Tymczasem, co do zasady, konsorcjum nie jest spółką cywilną, chyba że wolą stron ukształtowano je w ten sposób, że spełnia wymogi konstrukcyjne wyznaczające treść takiego stosunku prawnego, tj. istnieje przedsiębiorstwo, majątek wspólny, więzi organizacyjne i majątkowe wspólników (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 17 marca 2016 r., sygn. akt V ACa 761/15, LEX nr 2109280).

Mimo tego, że konsorcjum z reguły nie jest spółką cywilną orzecznictwo przyjmuje, iż uczestnicy konsorcjum (konsorcjanci) ponoszą – tak jak wspólnicy spółki cywilnej – solidarną odpowiedzialność za jego zobowiązania wobec wierzycieli, zaciągnięte, aby zrealizować cele konsorcjum (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 15 grudnia 2015 r., sygn. akt I ACa 879/15, LEX nr 1979460).